اگر قلمرو شعر عرفانی فارسی را به گونه مثلثی در نظر بگیریم، عطار یکی از اضلاع این مثلث است و آن دو ضلع دیگر عبارتند از: سنايي و مولوی. شعر عرفانی به یک اعتبار با سنايي آغاز می شود و در عطار به مرحله کمال می رسد و اوج خود را در آثار جلال الدین مولوی می یابد
س از این سه بزرگ، آنچه به عنوان شعر عرفانی وجود دارد (و من حافظ را در قلمرو شعر عرفانی نمی دانم، او عرفان است و چیز دیگر) تکرار سخنان آنها است، مگر آنچه به عنوان عرفان مدرسی و گسترش اصطلاحات آن در شعر فارسی آمده، از قبیل رشد و گسترش عقاید محیی الدین ابن عربی و نفوذ زبان صوفیانه او در قلمرو شعر فارسی که از حدود عراقی و شیخ شبستری آغاز می شود و در شاخه های مختلف رشد می کند و من عقاید خودم را در آن باب، جای دیگر، گفته ام و اینجا مجال تکرار آن را ندارم
شعر عرفانی، قبل از سنايي هم وجود داشته است یا بهتر است بگوییم تصوف، قبل از سنايي هم، از شعر استفاده مي کرده است؛ اما شاعری که موجودیت او در تاریخ ادبیات فارسی ثبت شده باشد و به اندازه سنايي بر قلمرو امکانات شعر صوفیانه افزوده باشد نداریم. پیش از سنايي، صوفیه از خصلت رمزی زبان شعر استفاده مي کرده اند، و شعرهایی را که برای مقاصدی جز حب الهی سروده شده بود، در جهت مقاصد خویش به کار می گرفتند. نمونه این گونه کاربردها را در بیت هایی که ابوسعید ابوالخیربر زبان رانده و صاحب «اسرارالتوحید» نقل کرده می توان یافت. آن شعرها، به جز چند مورد، هیچ کدام دارای صراحت در معنی صوفیانه نیستند، ولی ابوسعید از تمامي آنها، در جهت مقاصد و عوالم روحی خویش استفاده کرده است
همچنین، شعرهایی که مولف تفسیر «کشف الاسرار» نقل مي کند (جز آنها که از سنايي است) یا آنچه احمد غزالی در آثار خویش آورده و همچنین شعرهایی که عین القضات در آثار خویش مي آورد، اینها همه، شعرهایی ساده و عاشقانه اند که صوفیه آنها را در جهت مقاصد خود به کار گرفته اند. حتی بعضی از این شعرها، چنان که در آثار عین القضات دیده می شود، شعرهایی به زبان های محلی (فهلویات) است
سنايي، بر طبق اسناد موجود زبان دری، نخستین شاعری است که از محدوده آن گونه شعرها پا فراتر گذاشته و شعرهایی سروده است که جز در قلمرو عرفان، معنای دیگری ندارد، یعنی هدف و قصد گوینده آنها تصوف است و به ویژه جهان بینی تصوف را در آثار خویش شکل بخشیده است. جای تاسف است که دیوان سنايي، مانند تمام دیوان های شعر فارسی، از نظم تاریخی برخوردار نیست تا ببینیم سیر این عوالم در ضمیر سنايي چگونه بوده است. آنچه مسلم است این است که سیر تکاملی شعر صوفیانه در آثار سنايي شباهتی دارد به تاریخ تحول تصوف در اسلام: همان گونه که تصوف نیز با زهد آغاز می شود و جوانب الحادی و شبه الحادی و شطحیات آن اندک اندک و در طول زمان رشد می کنند، در سنايي نیز گویا چنین بوده است که وی، پس از تغییر حالتی که به او دست داده، به نوعی عالم زهد روی آورده است و من این تغییر حالت او را به هیچ وجه ناگهانی نمی دانم، چنان که در مورد عطار هم آن را قبول ندارم، زیرا در دیوان سنايي و به خصوص در «حدیقه» او، شعرهایی هست که در ازمنه نزدیک به هم سروده شده و بعضی از عالم زهد است و بعضی از عالم دلبستگی ها و اگر «حدیقه» یا بعضی دیگر از مثنویات سنايي را ملاک قرار دهیم، می بینیم که معانی زهدی، در کنار معانی روزمره دیگر شعرا (از قبیل مدح و هجو) دیده می شود و چنین می نماید که گوینده همان زهدیات، همان کسی است که هجو هم می گوید و شاید هنوز مدح هم می کند؛ و اگر از بعضی غزل های سنايي صرف نظر کنیم، آنچه بر شعر صوفیانه او غلبه دارد، همانا، زمینه های زهد و دین ورزی است
عطار، با اینکه به لحاظ زبان شعر، در بعضی موارد ورزیدگی سنايي را ندارد، اما در مجموع از کمال شعری بیشتری برخوردار است؛ یعنی، شعرش در قلمروی عرفان، خلوص و صداقت و سادگی بیشتری را داراست و معانی ای که به آنها می پردازد در حدی فراتر از عوالم سنايي است. مهم ترین ویژگی عطار در این است که تمام آثار او در جهت تصوف است و در مجموعه مسلم آثار او («منطق الطیر»، «اسرار نامه»، «مصیبت نامه»، کتابی که به نام «الهی نامه» شهرت دارد و «مختارنامه» و دیوان) حتی یک بیت که نتواند رنگ عرفان به خود بگیرد نمی توان یافت و او تمام موجودیت ادبی خود را وقف تصوف کرده است
آنچه مسلم است این است که جلال الدین مولوی، چنان که افلاکی در «مناقب العارفین» آورده است: «سخنان فریدالدین رحمه الله علیه مطالعه می فرمود
شاید همین شیفتگی و ارتباط معنوی میان آنها سبب شده باشد که تذکره نویسان داستانی نقل کنند در باب دوران نوجوانی مولوی که به همراهی پدرش به نیشابور آمده و عطار در وجنات او آثار معنویت را مشاهده کرده و «اسرارنامه» را به او هدیه کرد
خواه این موضوع حقیقت داشته باشد و خواه نه، آنچه مسلم است این است که مولوی برای دو شاعر قبل از خود احترام فوق العاده قائل بوده، یکی سنايي و دیگری عطار و این شیفتگی او نسبت به عطار بیشتر از سنايي است و ارتباط ذوقی و عرفانی آنان نیز بیشتر می نماید
تصوف مولوی استمرار تصوف عطار است و تصوف عطار، صورت تکاملی تصوف سنايي است که از جوانب زهد آن کاسته شده و بر صبغه شیدایی و تغنی و ترنم آن افزوده گردیده است و این نکته از مقایسه غزل های این سه تن به خوبی آشکار می شود. در این تصوف، شور و وجد بر استدلال و نظام خاص فکری غلبه دارد، یعنی اگر بخواهیم برای مولانا مدرسه خاصی در تصوف قائل شویم، این مدرسه اصول خود را در نظامي که بر شور و حال استوار است، می جوید؛ بر خلاف مکتب معاصر مولانا، محیی الدین ابن عربی که تابع نظام دیگری است و در آنجا تفکر و حتی نوعی استدلال و خیره شدن در اسرار زبان عربی و استفاده از مسائل زبان شناسی بر وجد و حال غلبه دارد. این مدرسه عرفانی، یعنی مدرسه مولانا و عطار، جایی برای مقوله وحدت وجود ندارد و آنچه آنها به نام وحدت می خوانند چیزی است تقریبا برابر متضاد شرک و اصلابا وحدت در اصطلاح اتباع محیی الدین رابطه ای ندارد
زبان شعر عطار، در قیاس با سنايي نرم تر است و حتی تا حدودی به زبان گفتار نزدیک تر. صنعت بر شعر او غلبه ندارد، اگر چه نتوانسته خود را به کل از آن نجات دهد و اصلابه یک اعتبار، شعر چیزی جز کاربرد استادانه و غیرمرئی همین فوت و فن ها نیست، دست کم به اعتبار جوانب صوری آن. به هر حال، اگر آثار مسلم او را مورد نظر قرار دهیم و نسخه های قدیمی تر اساس کار ما باشد، تا حدود زیادی از توجه به صنایع کاسته می شود و شعر به سادگی و طراوت طبیعی خود نزدیک می گردد. از فضل فروشی در آثار او کمتر می توان نشان یافت و اگر جایی این نکته ظهور کند نادر است. با این همه، او اسیر سنت ادبی حاکم بر عصر و زمانه خویش بوده و بیش و کم ضعف هایی در این راه دارد و بعضی از ابواب «مختارنامه» (باب شمع و پروانه) نمودارهمین ضعف است
با نهایت صداقت باید اعتراف کرد که این گوینده بزرگ، در تمام آثارش گاه چنان گرفتار کوشش های مبتذل فکری و زبانی مي شود که انسان در شگفت مي شود که گوینده آن شعرهای والا، آیا همین کسی است که این گونه اسیر معانی سست و برداشت های نادرست از حقیقت شعر شده است؟ پاسخ به این پرسش دشوار نیست، اگر ما بخواهیم معیارهای حاکم بر ذوق و سلیقه انسان معاصر را بر شعر عطار حاکم کنیم، بی گمان قسمت عمده ای از شعرهای او، برای ما، بی ارج و سست و ناتندرست است، اما اگر بدانیم که در قرون و اعصار گذشته معیارهای دیگری نیز بر ذوق ها حاکم بوده و شاعران نمی توانسته اند به کلی رشته آن علایق را در سنت شعری خود قطع کنند، آنگاه، خواهیم دانست که این ضعف ها اموری طبیعی است
نويسنده: دکتر شفیعی کدکنی
س از این سه بزرگ، آنچه به عنوان شعر عرفانی وجود دارد (و من حافظ را در قلمرو شعر عرفانی نمی دانم، او عرفان است و چیز دیگر) تکرار سخنان آنها است، مگر آنچه به عنوان عرفان مدرسی و گسترش اصطلاحات آن در شعر فارسی آمده، از قبیل رشد و گسترش عقاید محیی الدین ابن عربی و نفوذ زبان صوفیانه او در قلمرو شعر فارسی که از حدود عراقی و شیخ شبستری آغاز می شود و در شاخه های مختلف رشد می کند و من عقاید خودم را در آن باب، جای دیگر، گفته ام و اینجا مجال تکرار آن را ندارم
شعر عرفانی، قبل از سنايي هم وجود داشته است یا بهتر است بگوییم تصوف، قبل از سنايي هم، از شعر استفاده مي کرده است؛ اما شاعری که موجودیت او در تاریخ ادبیات فارسی ثبت شده باشد و به اندازه سنايي بر قلمرو امکانات شعر صوفیانه افزوده باشد نداریم. پیش از سنايي، صوفیه از خصلت رمزی زبان شعر استفاده مي کرده اند، و شعرهایی را که برای مقاصدی جز حب الهی سروده شده بود، در جهت مقاصد خویش به کار می گرفتند. نمونه این گونه کاربردها را در بیت هایی که ابوسعید ابوالخیربر زبان رانده و صاحب «اسرارالتوحید» نقل کرده می توان یافت. آن شعرها، به جز چند مورد، هیچ کدام دارای صراحت در معنی صوفیانه نیستند، ولی ابوسعید از تمامي آنها، در جهت مقاصد و عوالم روحی خویش استفاده کرده است
همچنین، شعرهایی که مولف تفسیر «کشف الاسرار» نقل مي کند (جز آنها که از سنايي است) یا آنچه احمد غزالی در آثار خویش آورده و همچنین شعرهایی که عین القضات در آثار خویش مي آورد، اینها همه، شعرهایی ساده و عاشقانه اند که صوفیه آنها را در جهت مقاصد خود به کار گرفته اند. حتی بعضی از این شعرها، چنان که در آثار عین القضات دیده می شود، شعرهایی به زبان های محلی (فهلویات) است
سنايي، بر طبق اسناد موجود زبان دری، نخستین شاعری است که از محدوده آن گونه شعرها پا فراتر گذاشته و شعرهایی سروده است که جز در قلمرو عرفان، معنای دیگری ندارد، یعنی هدف و قصد گوینده آنها تصوف است و به ویژه جهان بینی تصوف را در آثار خویش شکل بخشیده است. جای تاسف است که دیوان سنايي، مانند تمام دیوان های شعر فارسی، از نظم تاریخی برخوردار نیست تا ببینیم سیر این عوالم در ضمیر سنايي چگونه بوده است. آنچه مسلم است این است که سیر تکاملی شعر صوفیانه در آثار سنايي شباهتی دارد به تاریخ تحول تصوف در اسلام: همان گونه که تصوف نیز با زهد آغاز می شود و جوانب الحادی و شبه الحادی و شطحیات آن اندک اندک و در طول زمان رشد می کنند، در سنايي نیز گویا چنین بوده است که وی، پس از تغییر حالتی که به او دست داده، به نوعی عالم زهد روی آورده است و من این تغییر حالت او را به هیچ وجه ناگهانی نمی دانم، چنان که در مورد عطار هم آن را قبول ندارم، زیرا در دیوان سنايي و به خصوص در «حدیقه» او، شعرهایی هست که در ازمنه نزدیک به هم سروده شده و بعضی از عالم زهد است و بعضی از عالم دلبستگی ها و اگر «حدیقه» یا بعضی دیگر از مثنویات سنايي را ملاک قرار دهیم، می بینیم که معانی زهدی، در کنار معانی روزمره دیگر شعرا (از قبیل مدح و هجو) دیده می شود و چنین می نماید که گوینده همان زهدیات، همان کسی است که هجو هم می گوید و شاید هنوز مدح هم می کند؛ و اگر از بعضی غزل های سنايي صرف نظر کنیم، آنچه بر شعر صوفیانه او غلبه دارد، همانا، زمینه های زهد و دین ورزی است
عطار، با اینکه به لحاظ زبان شعر، در بعضی موارد ورزیدگی سنايي را ندارد، اما در مجموع از کمال شعری بیشتری برخوردار است؛ یعنی، شعرش در قلمروی عرفان، خلوص و صداقت و سادگی بیشتری را داراست و معانی ای که به آنها می پردازد در حدی فراتر از عوالم سنايي است. مهم ترین ویژگی عطار در این است که تمام آثار او در جهت تصوف است و در مجموعه مسلم آثار او («منطق الطیر»، «اسرار نامه»، «مصیبت نامه»، کتابی که به نام «الهی نامه» شهرت دارد و «مختارنامه» و دیوان) حتی یک بیت که نتواند رنگ عرفان به خود بگیرد نمی توان یافت و او تمام موجودیت ادبی خود را وقف تصوف کرده است
آنچه مسلم است این است که جلال الدین مولوی، چنان که افلاکی در «مناقب العارفین» آورده است: «سخنان فریدالدین رحمه الله علیه مطالعه می فرمود
شاید همین شیفتگی و ارتباط معنوی میان آنها سبب شده باشد که تذکره نویسان داستانی نقل کنند در باب دوران نوجوانی مولوی که به همراهی پدرش به نیشابور آمده و عطار در وجنات او آثار معنویت را مشاهده کرده و «اسرارنامه» را به او هدیه کرد
خواه این موضوع حقیقت داشته باشد و خواه نه، آنچه مسلم است این است که مولوی برای دو شاعر قبل از خود احترام فوق العاده قائل بوده، یکی سنايي و دیگری عطار و این شیفتگی او نسبت به عطار بیشتر از سنايي است و ارتباط ذوقی و عرفانی آنان نیز بیشتر می نماید
تصوف مولوی استمرار تصوف عطار است و تصوف عطار، صورت تکاملی تصوف سنايي است که از جوانب زهد آن کاسته شده و بر صبغه شیدایی و تغنی و ترنم آن افزوده گردیده است و این نکته از مقایسه غزل های این سه تن به خوبی آشکار می شود. در این تصوف، شور و وجد بر استدلال و نظام خاص فکری غلبه دارد، یعنی اگر بخواهیم برای مولانا مدرسه خاصی در تصوف قائل شویم، این مدرسه اصول خود را در نظامي که بر شور و حال استوار است، می جوید؛ بر خلاف مکتب معاصر مولانا، محیی الدین ابن عربی که تابع نظام دیگری است و در آنجا تفکر و حتی نوعی استدلال و خیره شدن در اسرار زبان عربی و استفاده از مسائل زبان شناسی بر وجد و حال غلبه دارد. این مدرسه عرفانی، یعنی مدرسه مولانا و عطار، جایی برای مقوله وحدت وجود ندارد و آنچه آنها به نام وحدت می خوانند چیزی است تقریبا برابر متضاد شرک و اصلابا وحدت در اصطلاح اتباع محیی الدین رابطه ای ندارد
زبان شعر عطار، در قیاس با سنايي نرم تر است و حتی تا حدودی به زبان گفتار نزدیک تر. صنعت بر شعر او غلبه ندارد، اگر چه نتوانسته خود را به کل از آن نجات دهد و اصلابه یک اعتبار، شعر چیزی جز کاربرد استادانه و غیرمرئی همین فوت و فن ها نیست، دست کم به اعتبار جوانب صوری آن. به هر حال، اگر آثار مسلم او را مورد نظر قرار دهیم و نسخه های قدیمی تر اساس کار ما باشد، تا حدود زیادی از توجه به صنایع کاسته می شود و شعر به سادگی و طراوت طبیعی خود نزدیک می گردد. از فضل فروشی در آثار او کمتر می توان نشان یافت و اگر جایی این نکته ظهور کند نادر است. با این همه، او اسیر سنت ادبی حاکم بر عصر و زمانه خویش بوده و بیش و کم ضعف هایی در این راه دارد و بعضی از ابواب «مختارنامه» (باب شمع و پروانه) نمودارهمین ضعف است
با نهایت صداقت باید اعتراف کرد که این گوینده بزرگ، در تمام آثارش گاه چنان گرفتار کوشش های مبتذل فکری و زبانی مي شود که انسان در شگفت مي شود که گوینده آن شعرهای والا، آیا همین کسی است که این گونه اسیر معانی سست و برداشت های نادرست از حقیقت شعر شده است؟ پاسخ به این پرسش دشوار نیست، اگر ما بخواهیم معیارهای حاکم بر ذوق و سلیقه انسان معاصر را بر شعر عطار حاکم کنیم، بی گمان قسمت عمده ای از شعرهای او، برای ما، بی ارج و سست و ناتندرست است، اما اگر بدانیم که در قرون و اعصار گذشته معیارهای دیگری نیز بر ذوق ها حاکم بوده و شاعران نمی توانسته اند به کلی رشته آن علایق را در سنت شعری خود قطع کنند، آنگاه، خواهیم دانست که این ضعف ها اموری طبیعی است
نويسنده: دکتر شفیعی کدکنی
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر